آروانی نوشتن

یکی از دغدغه‌های امروز زبان فارسی، روش نوشتن، آیین نگارش یا همان رسم‌الخط فارسی است. برخی از نویسندگان برجسته بی‌توجه به آیین‌نامه‌های رسمی دولت، به روش‌های خود می‌نویسند اما کم‌تر شرکت یا بنگاه اقتصادی هست که آن‌قدر به روش نوشتن یا خط فارسی توجه داشته باشد که بخواهد آیین ویژه‌ی خود را داشته باشد یا بخواهد با وسواس به آیین نگارش رسمی که با نام «دستور خط فارسی» منتشر می‌شود، وفادار باشد.

به هر حال، آروان تلاش می‌کند درست بنویسد، اما به نظر ما درست نوشتن آن‌گونه که «دستور خط فارسی» فرهنگستان زبان و ادب فارسی می‌گوید چنان گذشته‌گراست که درها را روی هرگونه زیباتر کردن و خواناتر کردن خط فارسی و در نتیجه اصلاحات آن می‌بندد، در نتیجه ما در آروانی نوشتن تلاش می‌کنیم بیش‌تر به توصیه‌های نویسندگان نوگرا عمل کنیم و فارسی را فارسی‌تر بنویسیم.

نگاهی کوتاه به تاریخچه‌ی الفبای فارسی

نکته‌ی مهمی که باید در ابتدا به آن توجه داشت، تفاوت زبان و خط است. در این یادداشت تمرکز و توجه ما به خط است نه زبان. برای نمونه زبان فارسی با زبان عربی نه تنها در موقعیت کنونی تفاوت روشنی دارد، ریشه‌های آن‌ها نیز بسیار متفاوت است.

اما خط وضعیت متفاوتی دارد. نه تنها در ایجاد الفبا و خط عربی دانشمندان ایرانی سهم بسیاری داشته‌اند، بلکه هر دو خط پهلوی و عربی از الفبای آرامی ریشه گرفته‌اند. هم‌چنین تاثیر مستقیم الفبای عربی از خط پهلوی انکارناپذیر است.

در نتیجه، الفبای فارسی و عربی در گذر زمان درهم آمیخته شده‌اند، اما حروف و قواعد خط فارسی و عربی با توجه به سلیقه‌ی نویسندگان و سخن‌وران نسبت به هم فاصله پیدا کرده است؛ مانند اضافه شدن «گ»، «چ»، «پ» و «ژ» به زبان فارسی (در ابتدای آن) یا رد حروف اختصاصی الفبای عربی چون «ة».

در نتیجه‌ی این تکامل که ناگزیر به نظر می‌رسد، باید کوشید تا خط فارسی با اصلاحاتی، هم‌خوانی بیش‌تری با زمانه‌اش پیدا کند و در دل نسل جدید همان دل‌بستگی را ایجاد کند که در اوج شکوفایی خود داشته است.

آن‌چه را می‌خوانیم بنویسیم

یکی از اختلاف نظر‌هایی که بین نویسندگان و زبان‌شناسان فارسی وجود دارد، میزان نزدیکی نوشتار به گفتار است. این مساله را از دو بعد می‌توان بررسی کرد:

۱. میزان شکسته‌نویسی

در میان نویسندگان اختلاف‌‌نظر‌های شدیدی وجود دارد، برخی اصرار به نگارش کتاب دارند و برخی مانند «شمیم بهار» به ‌نهایت ممکن، تلاش می‌کنند تا شکسته بنویسند، به‌شکلی که اصل خوانایی خط را از بین می‌برند.
در ابر آروان دو شیوه‌ی متفاوت نگارش را انتخاب کردیم:

• در مواردی که در تلاش هستیم یک متن علمی در توضیح، تفسیر یا آموزش بنویسیم، با رعایت سادگی از شکسته‌نویسی پرهیز می‌کنیم.
• در مواردی که می‌خواهیم درباره‌ ابر آروان بنویسیم یا در شبکه‌های اجتماعی با مخاطب سخن بگوییم، ممکن است شکسته بنویسیم؛ برای نمونه «را» به «رو»، «انجام می‌دهد» به «انجام می‌ده» و «اصولی است» به «اصولیه» تبدیل می‌شود.

۲. نزدیکی نوشتار به گفتار

هما‌ن‌طور که در شکسته‌نویسی از «شمیم بهار» یاد کردیم، در این بخش باید از «عباس نعلبندیان» یاد کنیم. نعلبندیان در نمایشنامه‌های خود به‌جای تمام معادل‌های «س» «ص» و «ث» از «س» استفاده می‌کند و خواهر را «خاهر» و خواهش را «خاهش» می‌نویسد.

در کتاب دستور خط فارسی در جایگاه قانون سوم زیر عنوان «تطابق مکتوب با ملفوظ» نوشته شده است «کوشش می‌شود که مکتوب، تا آن‌جا که خصوصیات خط فارسی راه می‌دهد، با ملفوظ مطابقت داشته باشد.» نکته‌ای که به‌نظر می‌رسد در هیچ‌جای کتاب اتفاق نیفتاده است.

اگرچه به‌دلیل نبود توافق کلی بر سر روش‌های رادیکالی چون روش نعلبندیان، جایگزینی الفبای فارسی و تعدیل آن‌ها برعکس در اصل خوانایی اشکال ایجاد می‌کند، ما در آروانی نوشتن تلاش می‌کنیم تا جای ممکن به انطباق نوشتار به گفتار بپردازیم. در ادامه به حذف تنوین و الف مقصوره از این زاویه نگاه خواهیم پرداخت.

حذف الفبای عربی

در الفبای فارسی «ت گرد»، «الف دم‌بریده»، «شش کوچک جایگزین ی» و «تنوین» وجود ندارد. باید به‌طور کلی از به‌کار بردن این حروف حتا در کلمات عربی وارد شده در زبانی فارسی (به‌دلیل اصل هم‌سازی) اجتناب کرد.

بهتر است در برخی موارد که جایگزین مناسب فارسی وجود دارد، از واژه‌ی جایگزین بهره گرفت اما اگر نگارنده بخواهد از همان واژه استفاده کند نیز بهتر است الفبای فارسی را به‌کار بگیرد.

• الف مقصوره!

الف مقصوره، الف کوتاهی است که هر جا در املای عربی «ی» می‌نویسند و «آ» می‌خوانند مانند حتی یا «و» می‌نویسند و «آ» می‌خوانند مانند حیوه یا بدون اضافه کردن هیچ حرف صداداری میان حروف صامت، یک «آ»ی اضافی می‌خوانند مانند رحمن آن را بالای حروف می‌گذارند.

در فارسی امروز کم‌تر دیده می‌شود نگارنده‌ای از الف مقصوره یا همان الف دم‌بریده استفاده کند، اما هم‌چنان کلماتی هستند که «ی» آن‌ها باید «آ» تلفظ شود. پس به‌دلیل قانونی نزدیکی نوشتار با گفتار، بهتر است بهتر است موارد زیر را به این شکل بنویسیم:

در اسامی خاص مانند نام افراد زمانی که به «ی» همراه با الف مقصوره ختم می‌شود، کلمه هم‌چنان با «ی» نوشته ولی «آ» خوانده می‌شود. مانند: مصطفی و مجتبی

«ملک شعرای بهار »در سال ۱۳۲۸ به فرهنگستان پیشنهاد می‌کند که این امر را به‌شکل یک قانون ابلاغ کند و ریشه‌ی آن را نه امری تجددخواهانه بلکه در نسخه‌های خطی قرن پنجم می‌داند. متاسفانه فرهنگستان واکنشی نسبت به این امر نمی‌دهد، اما زمان رفتار دیگری می‌کند و امروزه استفاده از الف به جای «ی» متداول است.

• «ت»‌ی گرد (ة)

این روزها ت‌ی گرد در فارسی از طرف‌داران بسیار کمی برخوردار است. به همین دلیل کم‌تر نمونه‌هایی از استفاده‌ی آن می‌توان پیدا کرد. به‌ویژه این‌که در صفحه‌ی کلید‌های استاندارد فارسی هم امکان نوشتار چنین حرفی وجود ندارد. پس روشن است که کلماتی شبیه به «مکافاة» را مکافات خواهیم نوشت.

• شش کوچک یا همزه‌ی جانشین «ی»

استفاده از این همزه به‌شکل کلی متروک شده است. کم‌تر کسی را می‌توان دید که دیگر «خانه‌ی سبز» را به‌شکل «خانۀ سبز» بنویسد. استفاده از «ی» کامل در کتب رسمی نیز تاییدی بر این امر است؛ اگرچه در کمال شگفتی هم‌چنان کتاب «دستور خط فارسی» نوشته‌ی فرهنگستان فارسی اصراری به استفاده از روش متروک دارد.

توجه شود که استفاده از «ی» کامل امر جدیدی نیست و در کتب خطی قرن پنجم نیز این «ی» به‌شکل کامل نگاشته شده است، اما به مرور کاتبان آن را مختصر کرده و به همزه شبیه شده است.

• شش کوچک یا همزه در سایر موارد

در بسیاری از موارد همزه در کلمات فارسی و به اشتباه به‌کار می‌رود. در مواردی نیز امکان تبدیل این حرف به‌سادگی فراهم است:

• - حذف کامل در وسط واژه
  بنویسیم: رای، راس و تاسف. بدون استفاده از همزه
• – حدف کامل در پایان واژه
  بنویسم: ابتدا، انقضا، امضا، انبیا
• – استفاده از «آ»
  بنویسیم: تآتر، قرآن و مرآت
• – استفاده از «ی»
  بنویسیم: ‌هییت، پایین، روشنایی، روییدن، بوییدن

در مواردی که استفاده از همزه ناگزیر است یا تبدیل آن به «ع» شکل غریبی به واژه می‌دهد، اگرچه استفاده از همزه مجاز است، توصیه به استفاده از کلمات جایگزین می‌شود.

• تنوین

«جعفر مدرس صادقی» به نقل از «محمد پروین گنابادی» می‌نویسد: «مرحوم صادق هدایت» معتقد بود به فرض بخواهیم واژه‌های تنوین‌دار را به‌کار بریم، برای این که به آن‌ها رنگ فارسی ببخشیم باید آن‌ها را هم‌چنان که تلفظ می‌شوند بنویسیم تا این همه گرفتاری‌های املایی از میان برود و برای نمونه ابدا را ابدن و واقعا را واقعن و اتفاقا را اتفاقن بنویسیم».
در نظر داشته باشید با پیشنهاد «داریوش آشوری» در بسیاری از موارد می‌توان با استفاده از پیشوند «به» یا روش‌های دیگر از تنوین پرهیز کرد. برای نمونه:

البته منصفانه ‌است که بپذیریم این دستور در برخی موارد کارا نیست. پیشنهاد، استفاده از «نون» به‌جای تنوین در این‌گونه موارد است.

اصل فاصله

شاید در سال‌های دورتر بحث درباره‌ی فاصله‌دار یا پیوسته نوشتن کلمات بسیار بوده است، اما خوش‌بختانه این روزها تبدیل شده است به یک اصل جا افتاده و محترم و این واقعیت را همگان پذیرفته‌اند که فقط با رعایت فاصله‌ی بین واژه‌هاست که استقلال واژه‌ها معنی پیدا می‌کند.
در نتیجه هرگز «به» یا «که» را به کلمات پس از خود نخواهیم چسباند و به‌جای «بنظر» «به‌‌‌نظر» و به‌جای «بوسیله» «به‌وسیله» خواهیم نوشت.

برخلاف برخی که در مورد اصل فاصله تلاش کرده‌اند وسط را بگیرند، تمام پسوند‌ها و پیشوند‌ها تا زمانی‌که جزو یک واژه‌ی مرکب به‌شمار نیایند، توصیه می‌شود به‌شکل مستقل نوشته شوند که هم از خوانایی بیش‌تری برخوردار باشند و هم مانع استقلال واژه نشوند. مانند:

البته فراموش نکنیم «که»، «به»، «اند» و «را» کلمات مستقل هستند و هیچ‌وقت در جایگاه پیشوند یا پسوند به کلمات دیگر نخواهند چسبید.

سخن پایانی: به زبان یعجوج و معجوج ننویسیم!

در کنار بحث این یادداشت درباره‌ی خط، خوب است به نکته‌ای درباره‌ی زبان هم اشاره کنیم. «پرویز ناتل خانلری» در کتاب دستور زبان فارسی چاپ ۱۳۶۳ اشاره‌ای به شیوه‌‌ی نگارش عجیب و غریب اداری ایران می‌کند و بخشی از یکی از نامه‌هایی که در آن اواخر به دستش رسیده را نقل می‌کند:

«…. لذا به همت عالی آن جناب نیازمند – و استمداد جسته – تا در این امر اجتماعی بزرگ شرکت – و دفتر کتابخانه را به خط خود مزین- و زندانیان را مفتخر – و نام نیک خود را به یادگار بگذارند»

شکایت خانلری از این زبان عجیب و غریب است که معلوم نیست از کدام سیاره آمده است و چرا باید با این تکلف و با این میزان غلط، موضوعی را بیان کرد. متاسفانه ۳۴ سال از این یادداشت گذشته و نه تنها وضعیت نگارش فارسی بهتر نشده است که روزبه‌روز نگران‌کننده‌تر می‌شود. هم‌چنان اصرار به استفاده از عباراتی چون «مبذول فرمایید!»، «کمال امتنان را دارم» و «حسب الدستور ابلاغ نمایید!» در نامه‌های اداری آزاردهنده است.

در ادامه رایج‌ترین اشتباه‌ها همراه با شکل درست آن‌ها را آورده‌‌ایم:

• تا جایی که امکان دارد از معادل فارسی کلمات عربی استفاده شود.
• از تنوین استفاده نشود و معادل فارسی کلمات به‌کار رود.
• نقطه، ویرگول، دو نقطه، علامت سوال، علامت تعجب یا خطاب، نقطه ویرگول و سه نقطه به واژه قبلی می‌چسبد و از واژه‌ی بعدی فاصله می‌گیرند: تنهایی، گفت: کی میایی؟ خدایا! و…
• وقتی واژه بین گیومه یا پرانتز یا کروشه قرار می‌گیرد از آن‌ها فاصله نمی‌گیرد: «هستی» [نماد] (نهان)
• پسوندها و پیشوندها همواره با نیم‌فاصله به واژه‌ی اصلی می‌چسبند: می‌آید/ زن‌ها/ بزرگ‌ترین
• اصل بر جدانویسی است؛ اما هرگاه چند پسوند داشتیم، که جدانویسی منجر به برهم خوردن شکل ظاهر واژه بشود، یکی از پسوندها را می‌چسبانیم: دستهایشان= دست‌هایشان (های و شان، پسوند هستند)
• واژه‌های ترکیبی (ترکیب چند واژه که یک معنای واحد را منتقل می‌‎کنند) به‌شکل نیم‌فاصله کنار هم قرار می‌گیرند: برآمدن/ به‌شکل/ گفت‌و‌گو/ آن‌که
• «ه‌کسره» زمانی کنار واژه قرار می‌گیرد که جایگزین «است» باشد و معنای کسره ندهد: نادرست: محصوله ابر آروان / درست: محصول ابر آروان
  درست: این‌جا ابر آروانه. (‌به جای است از ه چسبان استفاده می‌کنیم) / نادرست: این‌جا ابر آروانِ.
  درست: خونه‌ی مادربزرگه / نادرست: خونه‌ی مادربزرگِ
• اعداد حتمن به فارسی نوشته می‌شوند مگر در مواردی‌که با یک نام انگلیسی ترکیب شده باشند.