بدافزار نوعی نرم‌افزار مخرب است که برای آسیب‌زدن به سیستم‌ها، سرقت اطلاعات یا مختل کردن عملکرد دستگاه‌ها طراحی می‌شود. با گسترش اینترنت و وابستگی به داده‌های دیجیتال، آگاهی از انواع بدافزار و روش‌های مقابله با آن اهمیت بسیاری دارد. برای حفظ امنیت سیستم‌ها در برابر تهدیدهای سایبری، استفاده از ابزارهایی مانند فایروال بسیار مهم است. برای درک بهتر نقش فایروال در حفاظت از سیستم‌ها و شبکه‌ها، پیشنهاد می‌کنیم مقاله‌ی فایروال چیست را در بلاگ آروان‌کلاد مطالعه کنید.
در ادامه‌ی این مطلب، با انواع بدافزارها، نشانه‌های تشخیص و روش‌های مقابله با آن‌ها آشنا می‌شویم.
بدافزار چیست؟
بدافزار یا Malware ترکیبی از دو واژه‌ی Malicious (مخرب) و Software (نرم‌افزار) است؛ یعنی برنامه‌ای که با هدف نفوذ، خراب‌کاری یا سرقت داده‌ها نوشته می‌شود. این نرم‌افزارها اغلب بدون اطلاع کاربر به سیستم راه پیدا می‌کنند و با اجرای خودکار، داده‌ها، تنظیمات یا عملکرد دستگاه را تغییر می‌دهند.
بدافزارها می‌توانند از مسیرهای مختلفی وارد سیستم شوند؛ از جمله پیوست‌های آلوده‌ی ایمیل، لینک‌های مخرب، نصب نرم‌افزارهای کرک‌شده یا حتا آسیب‌پذیری‌های امنیتی در سیستم‌عامل. آن‌ها در قالب فایل‌های به‌ظاهر بی‌خطر پنهان می‌شوند و پس از فعال‌سازی، کارهایی مانند رمزگذاری فایل‌ها (در باج‌افزارها)، سرقت اطلاعات ورود (در جاسوس‌افزارها) یا کنترل کامل سیستم (در تروجان‌ها و روت‌کیت‌ها) را انجام می‌دهند.
به‌طور کلی، بدافزارها سه هدف اصلی دارند:
- آسیب به سیستم یا داده‌ها از راه حذف یا رمزگذاری اطلاعات.
- سرقت اطلاعات حساس مانند رمزها، کارت‌های بانکی یا داده‌های تجاری.
- ایجاد دسترسی غیرمجاز برای کنترل سیستم یا شبکه از راه دور.
انواع مختلف بدافزارها
بدافزارها در شکل‌ها و عملکردهای گوناگونی ظاهر می‌شوند، هدف نهایی همه‌ی آن‌ها ایجاد اختلال یا سو‌استفاده از سیستم است. در ادامه، انواع مختلف Malwareها را بررسی می‌کنیم.
1. ویروس‌ها (Virus)
ویروس‌ها قدیمی‌ترین نوع بدافزار هستند. آن‌ها با اتصال به فایل‌های اجرایی یا برنامه‌های دیگر، در کار تداخل ایجاد می‌کنند. ویروس‌های کامپیوتری بیش‌تر باعث حذف یا تخریب فایل‌ها و کاهش سرعت سیستم می‌شوند و از راه حافظه‌های جانبی، ایمیل یا شبکه افزایش می‌یابند.
2. تروجان‌ها (Trojan)
تروجان‌ها ظاهری سالم یا حتا مفید دارند، ولی در پس‌زمینه کارهای مخرب انجام می‌دهند. به‌طور معمول، کاربر با نصب یک نرم‌افزار به‌ظاهر بی‌ضرر، تروجان را وارد سیستم خود می‌کند. پس از فعال‌سازی، این نرم‌افزار مخرب می‌تواند کنترل سیستم را در اختیار مهاجم قرار دهد یا اطلاعات محرمانه را ارسال کند.
3. کرم‌ها (Worm)
کرم‌ها بدون نیاز به دخالت کاربر، خودشان را در شبکه تکثیر می‌کنند. برخلاف ویروس‌ها، نیازی به فایل میزبان ندارند و می‌توانند با سرعت بالا در شبکه پخش شوند. نتیجه‌ی فعالیت آن‌ها اغلب افزایش شدید ترافیک، کندی شبکه و گاهی از کار افتادن سرورها است.
4. جاسوس‌افزارها (Spyware)
جاسوس‌افزارها یا Spyware به‌شکل مخفی روی سیستم نصب می‌شوند و رفتار کاربر را زیر نظر می‌گیرند. آن‌ها می‌توانند اطلاعاتی مانند رمزهای عبور، شماره کارت بانکی یا تاریخچه‌ی مرورگر را جمع‌آوری و برای مهاجم ارسال کنند.
5. آگهی‌افزارها (Adware)
آگهی‌افزارها کاربر را با تبلیغات ناخواسته و پاپ‌آپ‌های متعدد آزار می‌دهند. برخی از آن‌ها فقط تبلیغاتی هستند، ولی نوع پیشرفته‌تر می‌تواند مسیر مرورگر را تغییر دهد و داده‌های کاربر را برای مقاصد تجاری یا جاسوسی جمع‌آوری کند.
6. روت‌کیت‌ها (Rootkit)
روت‌کیت‌ها پیچیده‌ترین نوع بدافزار هستند. آن‌ها با نفوذ در عمق سیستم‌عامل و ایجاد دسترسی سطح بالا (Root Access) برای مهاجم، به او اجازه می‌دهند فعالیت‌های خود را پنهان کند. این نوع بدافزار به‌سختی شناسایی می‌شود و گاهی اوقات برای کنترل طولانی‌مدت سیستم به کار می‌رود.
نشانه‌های وجود بدافزار
وقتی نرم‌افزارهای مخرب وارد سیستم می‌شوند، نشانه‌هایی از خود بروز می‌دهند. این نشانه‌ها ممکن است در ابتدا جزیی به‌نظر برسند، ولی نادیده گرفتن آن‌ها باعث آسیب جدی به داده‌ها و عملکرد سیستم می‌شود. در ادامه، چند نشانه‌ی رایج آلودگی به بدافزار را بررسی می‌کنیم.
1. کاهش سرعت سیستم
یکی از اولین نشانه‌هایی که کاربران متوجه آن می‌شوند، کند شدن محسوس سیستم است. بدافزارها به‌طور معمول در پس‌زمینه فعال هستند و منابع پردازنده و حافظه را مصرف می‌کنند. برای همین اجرای برنامه‌ها و حتا کارهای ساده زمان بیش‌تری می‌برد.
2. برنامه‌های مشکوک یا ناشناخته
وجود نرم‌افزارهایی در فهرست برنامه‌ها یا Task Manager که کاربر آن‌ها را نصب نکرده، می‌تواند نشانه‌ی آلودگی به بدافزار باشد. این برنامه‌ها برای جمع‌آوری اطلاعات، ایجاد دسترسی از راه دور یا ارسال داده‌ها به سرورهای ناشناس طراحی می‌شوند.
3. کرش‌های مکرر یا ری‌استارت ناگهانی
یکی از نشانه‌های واضح وجود بدافزار، بسته‌شدن ناگهانی برنامه‌ها یا ری‌استارت شدن غیرمنتظره‌ی سیستم است. در بسیاری از موارد، آن‌ها با دست‌کاری فایل‌های سیستمی یا مصرف بیش از حد منابع (CPU، رم یا فضای دیسک) باعث ناپایداری سیستم می‌شوند. این رفتار می‌تواند نشان‌دهنده‌ی مرحله‌ی فعال شدن بدافزار باشد؛ زمانی که Malware شروع به اجرای دستورهای مخرب، حذف فایل‌ها یا ایجاد ارتباط با سرورهای خارجی می‌کند. ادامه‌ی چنین وضعیتی ممکن است به خرابی سیستم‌عامل و از بین رفتن داده‌ها منجر شود.
4. رفتارهای غیرعادی در مرورگر
باز شدن خودکار صفحات تبلیغاتی، تغییر ناگهانی صفحه‌ی خانگی مرورگر یا هدایت خودکار به سایت‌های ناشناخته، از نشانه‌های روشن آلودگی به بدافزار است. این رفتار بیش‌تر به‌دلیل نصب افزونه‌های آلوده، تزریق اسکریپت‌های مخرب در مرورگر یا تغییر تنظیمات DNS و پروکسی رخ می‌دهد. در برخی موارد، بدافزار حتا موتور جست‌وجو را تغییر داده و داده‌های مرورگر کاربر را به سرورهای ناشناس ارسال می‌کند. چنین تغییراتی نشان می‌دهد مرورگر به‌شکل مستقیم یا غیرمستقیم تحت کنترل کدهای مخرب قرار گرفته است.
5. تغییرات در تنظیمات سیستم
اگر متوجه شدید تنظیمات مرورگر، فایروال یا آنتی‌ویروس شما بی‌دلیل تغییر کرد، به‌احتمال زیاد سیستم آلوده شده است. بدافزارها برای جلوگیری از شناسایی، اغلب تنظیمات امنیتی را غیرفعال می‌کنند.
روش‌های پیش‌گیری از بدافزار
پیش‌گیری از آلودگی به بدافزار بسیار آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر از مقابله با پیامدهای آن است. رعایت چند اصل ساده‌ی امنیتی می‌تواند تا حد بسیاری خطر نفوذ آن‌ها را کاهش دهد.
1. نصب آنتی‌ویروس معتبر
استفاده از آنتی‌ویروس و ضدبدافزارهای شناخته‌شده، نخستین خط دفاعی در برابر تهدیدهاست. این نرم‌افزارها با اسکن مداوم فایل‌ها، ایمیل‌ها و وب‌سایت‌ها، بدافزارها را پیش از فعال شدن شناسایی و مسدود می‌کنند.
2. به‌روزرسانی نرم‌افزارها و سیستم‌عامل
بدافزارها به‌طور معمول از حفره‌های امنیتی نرم‌افزارهای قدیمی سو استفاده می‌کنند. به‌روزرسانی منظم سیستم‌عامل، مرورگر و برنامه‌ها موجب بسته‌شدن این حفره‌ها و کاهش احتمال نفوذ می‌شود.
3. استفاده از فایروال
فایروال‌ها با کنترل ترافیک ورودی و خروجی، از برقراری ارتباط‌های غیرمجاز جلوگیری می‌کنند و جلوی نفوذ نرم‌افزار مخرب از راه شبکه را می‌گیرند. فایروال را می‌توان مکمل مهمی برای WAF دانست که از برنامه‌های وب محافظت می‌کند. برای آشنایی دقیق‌تر با WAF و شیوه‌ی محافظت از برنامه‌های وب در برابر تهدیدهای سایبری، مقاله‌ی WAF چیست را در بلاگ آروان‌کلاد مطالعه کنید.
4. پرهیز از باز کردن ایمیل‌های مشکوک
یکی از رایج‌ترین روش‌های ورود بدافزار، ایمیل‌های فیشینگ است. نباید روی لینک‌ها یا فایل‌های پیوستی که از منابع ناشناخته می‌آیند کلیک شود، چون احتمال دارد شامل ویروس یا تروجان باشند.
5. اجتناب از دانلود فایل‌های ناشناخته
دانلود از وب‌سایت‌های نامعتبر یا شبکه‌های اشتراک‌گذاری فایل می‌تواند منجر به نصب ناخواسته بدافزار شود. بهتر است فقط از منابع رسمی یا وب‌سایت‌های معتبر استفاده کنید.
6. استفاده از گذرواژه‌های قوی و رمزگذاری داده‌ها
استفاده از رمزهای عبور پیچیده و منحصربه‌فرد برای حساب‌های کاربری و رمزگذاری فایل‌های حساس، احتمال نفوذ و سرقت اطلاعات را به حداقل می‌رساند.
مقابله با بدافزار پس از آلوده شدن
هنگام آلوده شدن سیستم به بدافزار، سرعت عمل در شناسایی و پاک‌سازی اهمیت بسیاری دارد. اجرای چند اقدام کلیدی می‌تواند از گسترش آسیب و از بین رفتن داده‌ها جلوگیری کند.
1. اسکن کامل سیستم با آنتی‌ویروس
اولین گام، اجرای یک اسکن جامع با آنتی‌ویروس به‌روزشده است. این فرآیند تمام فایل‌ها و بخش‌های حساس سیستم را بررسی کرده و Malwareهای فعال یا پنهان را شناسایی و قرنطینه می‌کند.
2. استفاده از ابزارهای حذف بدافزار
در مواردی که آنتی‌ویروس قادر به پاک‌سازی کامل نباشد، می‌توان از ابزارهای تخصصی حذف بدافزار مانند Malwarebytes یا Microsoft Safety Scanner استفاده کرد. این ابزارها برای شناسایی و حذف تهدیدهای پیچیده‌تر طراحی شده‌اند.
3. بازیابی اطلاعات از نسخه‌های پشتیبان
اگر بدافزار باعث از بین رفتن یا قفل شدن داده‌ها شده باشد، استفاده از نسخه‌های پشتیبان سالم بهترین راه برای بازگردانی اطلاعات است. این کار تنها هنگامی موثر است که نسخه‌های پشتیبان پیش از آلودگی تهیه شده باشند.
4. مشاوره با کارشناسان امنیتی
هنگام گسترش آلودگی یا آسیب به زیرساخت‌های حیاتی، مراجعه به کارشناسان امنیت سایبری توصیه می‌شود. متخصصان می‌توانند منبع آلودگی را شناسایی کرده و از تکرار آن جلوگیری کنند.
جمع‌بندی
آگاهی از ماهیت بدافزارها و شناخت روش‌های عملکرد آن‌ها، مهم‌ترین گام برای حفظ امنیت اطلاعات و سیستم‌هاست. آن‌ها می‌توانند با روش‌های گوناگون به دستگاه‌ها نفوذ کرده و داده‌های مهم را به خطر بیندازند، پس داشتن دانش کافی درباره‌ی تهدیدها و حملات سایبری و رعایت اصول ایمنی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.
حتا با وجود نصب آنتی‌ویروس، فایروال و سایر سامانه‌های امنیتی، هیچ سیستمی به‌طور کامل مصون از خطر نیست. به‌روزرسانی مداوم نرم‌افزارها، پایش رفتار سیستم و افزایش سطح آگاهی کاربران، بهترین راه برای پیش‌گیری از آلودگی و حفظ امنیت دیجیتال به شمار می‌رود.
