SaaS یا «نرمافزار به‌عنوان سرویس» مدلی از ارایهی نرمافزار است که در آن برنامه‌ها روی فضای ابری میزبانی می‌شوند و کاربران از راه اینترنت، با استفاده از مرورگر، اپلیکیشن موبایل یا کلاینت سبک به آن‌ها دسترسی پیدا میکنند. ممکن است تاکنون از سرویس‌هایی مانند Gmail یا Google Docs استفاده کرده باشید. برنامه‌هایی که بدون نیاز به نصب، فقط از راه مرورگر در دسترس هستند.
این ویژگی همان چیزی است که SaaS را تعریف می‌کند. کاربران نیازی به نصب، نگهداری یا مدیریت نرمافزار ندارند و فقط با اتصال اینترنت می‌توانند از خدمات استفاده کنند. SaaS یکی از مدل‌های اصلی در رایانش ابری است؛ در کنار مدل‌هایی مانند PaaS و IaaS. این مدل به کسب‌وکارها کمک می‌کند تا بدون سرمایه‌گذاری سنگین روی زیرساخت، از محصولات ابری بهره‌مند شوند و نرم‌افزارهایی مقیاس‌پذیر، در دسترس و همیشه به‌روز را در اختیار داشته باشند.
SaaS چیست؟
SaaS (کوتاه‌شده‌ی Software as a Service) یکی از مدل‌های ارایهی خدمات نرم‌افزاری در رایانش ابری است. در این مدل، نرمافزار روی زیرساخت ابری ارایه‌دهنده میزبانی می‌شود و کاربران از راه اینترنت، به‌طور معمول با استفاده از مرورگر یا اپلیکیشن موبایل، به آن دسترسی پیدا میکنند. در پاسخ به این پرسش که «SaaS چیست»، باید گفت این مدل برخلاف روش‌های سنتی که نیازمند نصب، نگه داری و به‌روزرسانی نرمافزار روی رایانه‌های محلی هستند، تمامی این وظایف را از دوش کاربر برداشته و به ارایه‌دهنده‌ی سرویس منتقل می‌کند.
در مدل Software as a Service، کاربران از دغدغه‌های مرتبط با زیرساخت، امنیت، یا مدیریت نرمافزار رها می‌شوند. هم‌چنین، از راه اشتراک‌های ماهانه یا سالانه به نسخه‌های به‌روز نرم‌افزارها دسترسی پیدا میکنند. این ویژگی شرکت‌ها را قادر می‌سازد تا به‌جای سرمایه‌گذاری سنگین در خرید لایسنس، نصب دستی یا نگه داری سرور، هزینه را بر اساس میزان مصرف یا اشتراک ماهانه پرداخت کنند.
محبوبیت روزافزون SaaS دلایل روشنی دارد: راه‌اندازی سریع، دسترسی آسان از هر مکان، حذف نیاز به تیم پشتیبانی داخلی و به‌روزرسانی خودکار از جمله دلایلی هستند که مسبب این محبوبیت شده‌اند. در‌حالی‌که مدل‌های سنتی نصب نرمافزار نیازمند خرید سخت‌افزار، منابع انسانی متخصص و صرف زمان برای پیاده‌سازی هستند، SaaS تنها نیازمند یک اتصال پایدار اینترنت است.
تاریخچه و رشد SaaS
مفهوم Software as a Service، یا به‌اختصار SaaS، ریشه در ایده‌هایی دارد که از دهه‌ی ۶۰ میلادی در حوزه‌ی اشتراک منابع محاسباتی مطرح شده بود. ولی شکل مدرن SaaS، همان‌طور که امروز در قالب اپلیکیشن‌های ابری می‌شناسیم، از اواخر دهه‌ی ۹۰ میلادی شکل گرفت؛ با هدف ساده‌سازی دسترسی به نرمافزار و حذف فرآیندهای پیچیده‌ی نصب و نگهداری.
نقطه‌ی آغاز این تحول را می‌توان راه‌اندازی Salesforce در سال ۱۹۹۹ دانست؛ شرکتی که مدل ارایهی نرمافزار از راه مرورگر را در مقیاس تجاری مطرح کرد. پس از آن، سرویس‌هایی مانند Google Workspace و Microsoft Office 365 توسعه یافتند و مفهوم «اشتراک نرمافزار» را وارد جریان اصلی بازار کردند. این مدل به سازمان‌ها اجازه می‌داد بدون نیاز به خرید سرور ابری، از خدمات ابری برای اجرای نرمافزارهای موردنیازشان بهره ببرند.
در دهه‌های اخیر، رشد زیرساخت‌های اینترنتی و نیاز به راهکارهای منعطف، زمینه را برای گسترش SaaS ایجاد کرده است. شرکت‌هایی که به دنبال کاهش هزینه و افزایش بهره‌وری هستند، اکنون می‌توانند با استفاده از سرور اختصاصی و سایر زیرساخت‌های ابری، اپلیکیشن‌های SaaS خود را توسعه دهند یا از سرویسهای آماده بهره‌برداری کنند.
در ایران هم Arvancloud (آروان‌کلاد) با ارایهی طیف گسترده‌ای از خدمات ابری مانند CDN، سرور ابری، فضای ذخیره‌سازی ابری، سکوی کانتینر ابری (PaaS) و راهکارهای زیرساختی (IaaS)، به رشد زیرساخت SaaSمحور کمک کرده‌اند.
نحوه کار SaaS و مدل‌های رایج آن
همان‌طور که پیش‌تر هم گفتیم، در مدل SaaS، نرمافزار روی زیرساخت ابری ارایه‌دهنده میزبانی می‌شود و کاربر از راه اینترنت، با مرورگر یا اپلیکیشن، به آن دسترسی پیدا می‌کند. نیازی به نصب، به‌روزرسانی یا نگهداری نرمافزار از سمت کاربر وجود ندارد.
SaaS به‌طور‌معمول با دو معماری پیاده‌سازی می‌شود:
۱. معماری چندکاربره (Multi-Tenant)
در این مدل، یک نسخه از نرمافزار برای همه‌ی کاربران به‌شکل مشترک اجرا می‌شود. در‌عین‌حال، داده‌های هر مشتری از دیگری جدا نگه داشته می‌شود. این ساختار موجب می‌شود ارایه‌دهنده بتواند به‌روزرسانی‌ها و اصلاحات را تنها در یک نسخه‌ی مرکزی انجام دهد، که این کار بهره‌وری را افزایش و هزینه‌های نگهداری را کاهش می‌دهد.
۲. معماری تک‌کاربره (Single-Tenant)
در این ساختار، هر مشتری یک نسخه‌ی اختصاصی از نرمافزار را در اختیار دارد. اگرچه این روش انعطاف‌پذیری و امکان سفارشی‌سازی بیش‌تری به مشتری می‌دهد، ولی مدیریت و هزینه‌ی نگهداری آن برای ارایه‌دهنده بیشتر است.
کسب‌وکارهایی که قصد راه‌اندازی اپلیکیشن‌های ابری دارند، می‌توانند از زیرساخت‌هایی مانند خرید VPS برای استقرار نرمافزارهای خود استفاده کنند و از مزایای خدمات ابری بهره‌مند شوند.
مزایای استفاده از SaaS
انتخاب مدل SaaS مزایای مشخصی برای کسب‌وکارها دارد. کاهش وابستگی به زیرساخت‌های سنتی، ساده‌سازی فرآیند به‌روزرسانی و امکان استفاده منعطف و مقیاس‌پذیر، بخش از دلایلی هستند که از SaaS مدلی کارآمد و به‌صرفه ساخته‌اند.
- کاهش هزینه‌های زیرساخت: تهیه، نگهداری و مدیریت سرور و سخت‌افزار بر عهده‌ی ارایه‌دهنده خدمات ابری است.
- به‌روزرسانی خودکار: کاربران بدون دخالت فنی، همیشه به آخرین نسخه‌ی نرمافزار دسترسی دارند.
- قابلیت مقیاس‌پذیری: منابع فنی و تعداد کاربران با توجه به نیاز، قابل افزایش یا کاهش هستند.
- دسترسی از راه دور: نرمافزار از هر دستگاه متصل به اینترنت و در هر مکان قابل استفاده است.
- کاهش نیاز به تیم IT داخلی: پشتیبانی، امنیت و نگهداری در سطح ارایه‌دهنده انجام می‌شود.
- مدل اشتراک نرمافزار: پرداخت دوره‌ای و متناسب با استفاده، جایگزین خرید لایسنس دایمی می‌شود.
معایب و چالش‌های SaaS
هرچند SaaS مزایای زیادی دارد، ولی مانند هر مدل دیگری، ملاحظاتی هم دارد. بسیاری از این موارد با انتخاب درست سرویس‌دهنده و زیرساخت مطمین، به‌راحتی قابل مدیریت‌اند.
1. امنیت و حریم خصوصی داده‌ها
در SaaS داده‌ها بر بستر خدمات ابری نگهداری می‌شوند، ولی اغلب ارایه‌دهندگان معتبر از استانداردهای پیشرفته امنیتی، رمزنگاری سراسری، احراز هویت چندمرحلهای و تیم‌های تخصصی امنیت استفاده میکنند. در نتیجه با انتخاب یک سرویس‌دهنده قابل‌اعتماد، امنیت اطلاعات به‌خوبی تامین می‌شود.
2. نیاز به اتصال پایدار اینترنت
برای دسترسی به نرمافزار، اتصال اینترنت الزامی است. با‌این‌حال، زیرساخت‌های SaaS به‌طور‌معمول طوری طراحی شده‌اند که حتا با سرعت‌های متوسط هم عملکرد روانی ارایه دهند.
3. محدودیت در سفارشی‌سازی:
در مقایسه با نرمافزارهای نصب‌شده در محل، سطح تغییرپذیری فنی در SaaS محدودتر است. با این‌حال، بسیاری از سرویسهای SaaS از طریق API، امکان اتصال و یکپارچهسازی با دیگر سیستم‌ها را مهیا میکنند.
تفاوت SaaS و مدل On-Premise
SaaS و On-Premise دو شیوه‌ی متفاوت برای استفاده از نرمافزار هستند که هرکدام مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارند. در مدل On-Premise، سازمان نرمافزار را خریداری کرده و روی زیرساخت‌های داخلی نصب و اجرا می‌کند. تمامی وظایف مربوط به نصب، به‌روزرسانی، نگهداری، امنیت و پشتیبانی بر عهده‌ی تیم فناوری اطلاعات سازمان است. این مدل امکان سفارشی‌سازی بالا و کنترل کامل بر داده‌ها و زیرساخت دارد، ولی مستلزم صرف هزینه و زمان زیاد برای تهیه‌ی تجهیزات، جذب نیروی متخصص و نگهداری روزمره سیستم‌هاست.
در مقابل، SaaS یک مدل ابری است که در آن ارایه‌دهنده‌ی خدمات SaaS عهده‌دار کامل زیرساخت، امنیت، به‌روزرسانی و پشتیبانی است. کاربران تنها با پرداخت اشتراک، از نرمافزار استفاده میکنند و نیازی به صرف منابع داخلی برای راه‌اندازی یا نگهداری ندارند. این مدل برای سازمان‌هایی که به‌دنبال راهکار سریع، مقیاس‌پذیر و به‌صرفه هستند، انتخاب مناسبی است.
مدل On-Premise بیشتر مناسب سازمان‌هایی است که به کنترل کامل بر داده‌ها، امنیت داخلی یا یکپارچهسازی عمیق با سیستم‌های قدیمی نیاز دارند. در‌حالی‌که مدل SaaS برای شرکت‌های کوچک و متوسط، تیم‌های دورکار و پروژه‌هایی که سرعت اجرا، هزینه پایین و دسترسی آسان در اولویت است، گزینه‌ی بهتری به شمار می‌رود.
تفاوت IaaS و PaaS با SaaS چیست؟
خدمات ابری به سه مدل اصلی تقسیم می‌شوند: PaaS، IaaS و SaaS. تفاوت این سه مدل در میزان وظایفی است که کاربر و ارایه‌دهنده بر عهده دارند. در SaaS، نرمافزار آماده در اختیار کاربر قرار می‌گیرد. در PaaS، محیط توسعه‌ی نرمافزار ارایه می‌شود. در IaaS، زیرساخت خام برای مدیریت و استقرار کامل سیستم در اختیار کاربر است. برای آشنایی بیشتر با کاربردها و مزایای پلتفرم ابری، می‌توانید مقاله‌ی PaaS چیست؟ را در بلاگ آروان‌کلاد ببینید.
| ویژگی | SaaS | PaaS | IaaS |
| مناسب برای | کاربران نهایی | توسعه‌دهندگان | تیم‌های فنی و DevOps |
| سطح کنترل کاربر | پایین | متوسط | بالا |
| مدیریت زیرساخت و نرمافزار | ارایه‌دهنده همه‌چیز را مدیریت می‌کند | ارایه‌دهنده زیرساخت را مدیریت می‌کند، کاربر اپلیکیشن را توسعه می‌دهد | کاربر همه‌چیز را مدیریت می‌کند، از سیستم‌عامل تا نرمافزار |
| نصب و راه‌اندازی | آماده استفاده | نیازمند توسعه نرمافزار | نیازمند پیکربندی کامل |
| سفارشی‌سازی | محدود | قابل‌توسعه در سطح کد | انعطاف‌پذیر |
| نمونه‌ها | Gmail
Trello Salesforce |
Google App Engine
Heroku Arvancloud Container |
AWS EC2
Azure VM Arvancloud Cloud Server |
کاربردهای SaaS در صنایع مختلف
مدل SaaS به‌دلیل ساختار ابری، انعطاف‌پذیری بالا و هزینه‌ی پایین راه‌اندازی در طیف وسیعی از صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این مدل، سازمان‌ها بدون نیاز به نصب نرمافزار یا نگهداری زیرساخت، به ابزارهای تخصصی و قابل‌مقیاس دسترسی دارند. در ادامه، چند نمونه از کاربردهای متداول SaaS در حوزه‌های مختلف را مرور می‌کنیم:
1. کسب‌وکارهای کوچک و متوسط
استفاده از ابزارهای حسابداری، مدیریت پروژه، ارتباطات داخلی و صدور فاکتور بدون نیاز به تیم IT یا سرور محلی.
2. آموزش آنلاین
پلتفرم‌های یادگیری از راه دور، مدیریت دوره‌ها و ارزیابی آنلاین. به‌خصوص در دانشگاه‌ها، آموزشگاه‌ها و دوره‌های سازمانی.
3. صنعت مالی و حسابداری
استفاده از نرمافزارهای حسابداری ابری برای مدیریت تراکنش‌ها، تهیه‌ی گزارش‌های مالی، مدیریت حقوق و دستمزد.
4. بازاریابی و مدیریت ارتباط با مشتری (CRM):
ابزارهایی برای جذب، نگهداری و تحلیل رفتار مشتریان مانند Salesforce یا HubSpot.
5. خدمات ارتباطی و همکاری تیمی
سرویس‌هایی مانند Slack ،Microsoft Teams یا Google Workspace که ارتباطات درون‌سازمانی را ساده میکنند.
6. فروشگاه‌های آنلاین و تجارت الکترونیک
استفاده از پلتفرم‌هایی مانند Shopify یا Wix برای راه‌اندازی فروشگاه، مدیریت محصولات و انجام پرداخت‌ها.
7. صنایع سلامت و درمان
پرونده الکترونیک بیمار، نوبت‌دهی آنلاین، مشاوره پزشکی از راه دور و مدیریت اطلاعات درمانی.
چگونه یک سرویس SaaS مناسب انتخاب کنیم؟
انتخاب یک سرویس SaaS مناسب نیازمند ارزیابی دقیق فنی و تجاری است. مهم‌ترین معیارها در این انتخاب، امنیت داده‌ها، انعطاف‌پذیری زیرساخت و مدل هزینه‌ای قابل پیش‌بینی هستند. در ادامه، به چند نکته‌ی اساسی در این فرآیند اشاره می‌شود:
1. امنیت و حفظ حریم خصوصی:
بررسی گواهی‌ها و استانداردهای امنیتی مانند رمزنگاری داده‌ها، احراز هویت چندمرحلهای و امکان پشتیبانگیری منظم الزامی است. هم‌چنین لازم است مشخص شود مالکیت داده‌ها با مشتری باقی می‌ماند یا خیر.
2. قابلیت مقیاس‌پذیری
سرویس باید امکان افزایش یا کاهش منابع (کاربر، ظرفیت ذخیره‌سازی، توان پردازشی) را بدون اختلال در عملکرد مهیا کند. این ویژگی برای رشد تدریجی کسب‌وکار حیاتی است.
3. مدل هزینه و اشتراک نرمافزار
ساختار قیمت‌گذاری باید شفاف و متناسب با میزان استفاده باشد. بررسی کنید آیا هزینه‌ها شامل پشتیبانی، به‌روزرسانی و فضای ذخیره‌سازی نیز می‌شوند یا خیر.
4. پشتیبانی فنی و SLA:
وجود توافق‌نامه سطح خدمات (SLA) شفاف، شامل میزان دسترس‌پذیری، زمان پاسخ‌گویی و تعهد به رفع مشکلات اهمیت زیادی دارد.
5. سازگاری و یکپارچگی
سرویس انتخاب‌شده باید امکان اتصال به سایر اپلیکیشن‌های ابری یا سیستم‌های داخلی را از طریق API یا ابزارهای اتصال داشته باشد.
جمع‌بندی
مدل SaaS یکی از اصلی‌ترین الگوهای ارایهی خدمات ابری است که راهکاری ساده، مقیاس‌پذیر و کم‌هزینه برای استفاده از نرم‌افزارها در اختیار کاربران قرار می‌دهد. در این مدل، وظیفه‌ی مدیریت زیرساخت، امنیت و به‌روزرسانی بر عهده ارایه‌دهنده است و کاربر فقط استفاده می‌کند. انتخاب درست سرویس‌دهنده SaaS می‌تواند دسترسی پایدار، انعطاف‌پذیری عملیاتی و امنیت داده را برای کسب‌وکارها تضمین کند.
SaaS در حوزه‌هایی مانند مدیریت مشتری، آموزش، مالی و ارتباطات استفاده می‌شود و البته زیرساختی موثر برای رشد دیجیتال سازمان‌ها در هر مقیاسی است.
